Mieszkańcy powiatu tworzą z mocy prawa lokalną wspólnotę samorządową (art. 1 ust. 1 ustawy z dnia czerwca 1998 r o samorządzie powiatowym tekst jednolity: Dz. U. 2001 r. Nr 142 poz. 1592 ze zm.). Powiat to lokalna wspólnota samorządowa oraz odpowiednie terytorium (art. 1 ust. 2). Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym (art. 4).
Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym oraz na własną odpowiedzialność. Powiat ma osobowość prawną. Samodzielność powiatu podlega ochronie sądowej. O ustroju powiatu stanowi jego statut ustanawiany przez radę powiatu (art. 2).
Tworzeniem, łączeniem, dzieleniem, znoszeniem powiatów i ustalaniem ich granic zajmuje się Rada Ministrów - w drodze rozporządzenia. RM ustala też i zmienia nazwy powiatów oraz siedziby ich władz (art. 3). Rozporządzenia mogą być wydawane także na wniosek zainteresowanej rady powiatu, rady gminy lub rady miasta na prawach powiatu.
Wydanie przez RM rozp. wymaga zasięgnięcia przez ministra właściwego ds. administracji publicznej opinii zainteresowanych: rad powiatów albo rady miasta na prawach powiatu i rady powiatu – poprzedzonych przeprowadzeniem przez te rady konsultacji z mieszkańcami, a w razie zmian granic powiatów naruszających granice województw – dodatkowo opinii odpowiednich sejmików województw. Minister właściwy do spraw administracji publicznej może wystąpić także o opinie zainteresowanych rad gmin; w tym przypadku nie jest konieczne przeprowadzenie konsultacji z mieszkańcami gminy. W przypadku nie wyrażenia opinii w terminie 3 miesięcy od dnia otrzymania wystąpienia o opinię, wymóg zasięgnięcia opinii uznaje się za spełniony.
Ustalenie granic powiatu następuje przez wskazanie gmin wchodzących w skład powiatu, a zmiana jego granic dokonywana jest w sposób zapewniający powiatowi terytorium możliwie jednorodne ze względu na układ osadniczy i przestrzenny, uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz zapewniający zdolność wykonywania zadań publicznych.
Wydanie rozporządzenia RM w sprawach tworzenia, łączenia, dzielenia, zniesienia i ustalenia granic powiatu lub zmiany nazw i siedzib ich władz, na wniosek rady powiatu, rady miasta na prawach powiatu lub rady gminy, wymaga:
- wniosku rady powiatu, rady miasta na prawach powiatu lub rady gminy poprzedzonego przeprowadzeniem przez tę radę konsultacji z mieszkańcami wraz z uzasadnieniem oraz niezbędnymi dokumentami, mapami, i inform. potwierdzającymi zasadność wniosku,
- opinii odpowiednio rady powiatu lub rady miasta na prawach powiatu objętych wnioskiem poprzedzonych przeprowadzeniem przez te rady konsultacji z mieszkańcami, a w przypadku zmiany granic powiatu naruszającej granice wojew. – opinii sejmików wojew.,
- opinii rad gmin, których dotyczy wniosek,
- opinii wojewody właśc. dla powiatu lub miasta na prawach powiatu objętego wnioskiem,
Rada powiatu, rada miasta na prawach powiatu lub rada gminy występuje ze stosownym wnioskiem do ministra właściwego ds. administracji publicznej za pośrednictwem wojewody w terminie do dnia 31 marca.
W razie uzyskania zgody na połączenie miasta na prawach powiatu z powiatem mającym siedzibę władz w tym mieście lub utworzenie powiatu, w którego skład wejdzie dotychczasowe miasto na prawach powiatu, wyrażonej we wniosku lub opinii rady powiatu lub rady miasta na prawach powiatu oraz w wyniku przeprowadzonych przez te rady konsultacji z mieszkańcami, RM obowiązana jest dokonać tego połączenia lub utworzenia powiatu, w drodze rozporządzenia.
Nadzór nad działalnością powiatu sprawuje Prezes Rady Ministrów oraz wojewoda, a w zakresie spraw finansowych - regionalna izba obrachunkowa. Organy nadzoru mogą wkraczać w działalność powiatu tylko w przypadkach określonych ustawami.
